شما اینجائید:خانه » کتابخانه » نهج البلاغه؛ معجونی برای شفا و مرهمی برای درد ها

نهج البلاغه؛ معجونی برای شفا و مرهمی برای درد ها

تاریخ ارسال: ۱۳۹۳-۰۷-۱۹ در کتابخانه, معرفی کتاب, مقاله و تحلیل ۰

به گزارش پايگاه اطلاع رسانی استبصار، کتاب نهج البلاغه که نازله روح امام علی علیه السلام است برای تعلیم و تربیت ما خفتگان در بستر منیت و در حجاب خود خواهی ،معجونی است برای شفا و مرهمی است برای درد های فردی و اجتماعی ، و مجموعه ای است دارای ابعادی به اندازة یک انسان و یک جامعة بزرگ انسانی. (از بیانات امام خمینی به مناسبت کنگرة نهج البلاغه ۱۴۰۱)

عرش نیوز ؛ پيامبر اسلام هنگام رحلت دو امانت گرانبها براى جهانيان به وديعه نهاد كه عبارتند از قرآن و عترت طاهرين آن حضرت. در ميان عترت و اهل بيت پيامبر نيز امير المؤمنين على عليه السلام از مقامى ويژه برخوردار است. آيه قرآن او را نفس پيامبر صلى الله عليه و آله معرفى نموده و فضائل او به حدى است كه كسى را توان شمارش آن نيست.

از جمله خصوصيات امير مؤمنان عليه السلام كه هيچ دوست و دشمنى آن را انكار نكرده فصاحت و بلاغت و سخنورى آن حضرت است.كلام امير المؤمنين عليه السلام دو خصوصيت ويژه دارد:

اول: زيبايى و فصاحت و انسجام بى‏نظير آن كه آن را« فوق كلام مخلوق و دون كلام خالق» قرار داده است.

دوم: تأثير و نفوذ شگفت انگيز آن به طورى كه نه تنها در آن زمان كه پس از ۱۴ قرن هنوز هم هر شنونده‏اى را تحت تأثير قرار مى‏دهد.

در ارزش كتاب شريف نهج البلاغه هم همين بس كه آن را « أخ القرآن» یعنی برادر كتاب خداوند دانسته‏اند. نهج البلاغه كتابى است كه بزرگترين فصحا و بليغ‏ترين گويندگان در طول تاريخ افتخار خويش را در محضر نهج البلاغه بودن دانسته‏اند.

اما نهج البلاغه كتابى نيست كه تنها از حيث لفظ اوج قله‏هاى فصاحت را فتح كرده باشد، بلكه محتوا و مضمون اين كتاب شريف نيز دنباله‏رو قرآن است.

دانلود نسخه الکترونیک

دانلود نسخه pdf

دانلود نسخه اندروید

از زبان مؤلف‏

سيد رضى عليه الرحمه در مقدمه نهج البلاغه چنين فرموده: « امير المؤمنين عليه السلام در موضوعات و ابواب گوناگون كلماتى دارد و هر گاه انسان در يك موضوع كلمات آن حضرت را مطالعه مى‏كند، هيچ شكى نمى‏كند كه اين سخنان از كسى است كه تمام عمر خويش را در همان رشته سپرى كرده است. وقتى در باب زهد داد سخن مى‏دهد گويى هيچ بهره‏اى از غير زهد و عبادت ندارد، گويى تمام عمر خويش را در گوشه خانه‏اى يا در پاى كوهى گذرانده كه هيچكس را جز خودش ملاقات نكرده است.

هيچكس باور نمى‏كند اين كلام كسى است كه در جنگ آنچنان دلاورى مى‏كند و گردنهاى گردنكشان را مى‏زند و پهلوانان را به خاك مى‏افكند و خون آنان را بر زمين جارى مى‏كند و در عين حال او زاهدترين انسان و صالح‏ترين افراد است. اين از خصلتها و فضائل عجيب آن بزرگوار است كه جمع بين اضداد كرده و صفات متضاد را يكجا جمع نموده است.

اولين گردآورندگان‏

به جهت مقام و منزلت امام على عليه السلام و جذابيت سخنان آن حضرت، اصحاب و ياران ايشان از همان دوران قرن اول هجرى خطبه‏ها و سخنان حضرت را حفظ كرده و سينه به سينه نقل مى‏كردند. در اين بين عده‏اى براى حفظ اين گنجينه‏هاى گرانبها آنها را نوشته و به صورت كتب و جزواتى براى نسلهاى بعد به يادگار گذاشتند.

از جمله حدود يكصد و بيست كتاب قبل از نهج البلاغه تمام يا قسمتى از حجم خويش را به نقل كلمات گهربار آن حضرت اختصاص داده‏اند. اولين كسى كه سخنان آن حضرت را در كتابى گردآورد صحابى ايشان، زيد بن وهب ( متوفاى ۹۶ هجرى) بود، در كتابى با نام ( خُطب أمير المؤمنين عليه السلام). پس از او بزرگانى همچون نصر بن مزاحم منقرى ( متوفاى ۲۰۲ هجرى)، إسماعيل بن مهران ( متوفاى ۲۰۰ هجرى)، واقدى ( متوفاى ۲۰۷ هجرى) و مسعدة بن صدقة را مى‏بينيم كه هر يك اثرى به يادگار نهاده‏اند.

سيد رضى كيست؟

مهمترين و معروفترين كتابى كه به عنوان مجموعه سخنان حضرت على عليه السلام در اختيار ما است كتاب « نهج البلاغة» مى‏باشد. اين كتاب توسط سيد رضى جمع آورى شده است. سيد رضى از بزرگترين علماى زمان خويش بود و علاوه بر رشته‏هاى مختلف علوم اسلامى يكى از بزرگترين ادباء و شعراى زمان خويش قلمداد مى‏شد. او در سال ۳۵۹ هجرى در شهر بغداد به دنيا آمد و در سال ۴۰۶ هجرى در همان شهر بدرود حيات گفت و در جوار كاظمين عليهما السلام مدفون گشت.

زمينه‏ها

در اينجا زمينه‏هاى پيدايش نهج البلاغه را در قرن چهارم هجرى بررسى مى‏كنيم.با وجود توجه و اهتمام خاص شيعيان بر حفظ و ضبط سخنان امير المؤمنين عليه السلام ماندگارترين اثر در اين زمينه در قرن چهارم هجرى شكل مى‏گيرد. قرن چهارم قرن آغاز غيبت كبرى است و شيعيان كه با غيبت امام خويش مواجه شدند براى ايستادن روى پاى خويش و حفظ مذهب خود اقداماتى براى حفظ گنجينه‏هاى گرانقدر و ميراث‏هاى عظيم ائمه عليهم السلام انجام دادند. حركت شيعيان در اين عصر به قدرى چشمگير بود كه قرن چهارم به قرن تأليف و ترجمه و تدوين كتب اسلامى مشهور گشته است. در اين دوران حوزه‏هاى علميه فراوانى در كشورهاى اسلامى تشكيل شد و علماى بزرگوار با تمام تلاش خود براى پرورش افراد مستعد و نشر علوم اهلبيت عليهم السلام دست به كار شدند. قرن چهارم شاهد تشكيل اولين حكومت شيعى در جهان اسلام بود.« آل بويه» در سال ۳۳۴ هجرى بغداد را فتح كردند و علماى شيعه در بغداد با تمام توان به فعاليت و نشر افكار تشيع پرداختند.

شيعيان نيز در سايه اين حكومتها از انزوا بيرون آمدند و توانستند آزادانه مناسك و افكار خويش را اعلام نمايند. قرن چهارم دوران شكوفايى شعر و ادب شيعى هم بود و سيد رضى از جمله چهره‏هاى آشنا و برجسته قرن چهارم هجرى است.در اين قرن كتابخانه‏ها رونق گرفت و تنها در كتابخانه سيد مرتضى در بغداد ۸۰ هزار كتاب وجود داشت. كتابخانه دار الحكمة بغداد نيز ۱۰ هزار نسخه خطى نفيس و هزاران جلد كتاب ديگر داشت.آزادى شيعيان به حدى رسيد كه در تشييع جنازه شيخ مفيد (استاد سيد رضى) حدود ۸۰ هزار نفر شركت كردند كه اين رقم در تاريخ آن روز بى‏سابقه بود.

با توجه به مطالب ياد شده زمينه كاملاً مساعدى كه براى سيد رضى مهيّا شده بود تا دست به تأليف مهمترين و ماندگارترين اثر شيعه پس از قرآن بزند روشن شد. سيد رضى نيز با نهايت دقت و حوصله از منابع بسيار ارزشمندى كه در اختيار داشت كتاب « نهج البلاغه» را جمع آورى نمود.

انگيزه نگارش‏

سيد رضى در مقدمه نهج البلاغه انگيزه خود را در جمع آورى اين كتاب شريف چنين بيان مى‏دارد: من در سنين جوانى شروع به تأليف كتابى در خصائص ائمه عليهم السلام نمودم كه اخبار و كلمات آن بزرگواران را به صورت گلچين شده جمع آورى نمايم. زمانيكه خصائص مربوط به امير المؤمنين عليه السلام را به اتمام رساندم مشكلاتى پيش آمد كه نتوانستم كتاب را كامل نمايم. در پايان فصول اين كتاب فصلى در كلمات قصار آن حضرت آمده بود، لكن خطبه‏ها و نامه‏هاى مفصل ايشان را ذكر نكرده بودم.چون عده‏اى از دوستان اين فصل از كتاب را ديدند برايشان بسيار جالب بود، لذا از من درخواست كردند كتابى مستقل پيرامون كلمات گرانبهاى امير مؤمنان عليه السلام در موضوعات گوناگون تأليف نمايم. من هم كه ديدم چنين گردآورى تاكنون انجام نشده، دست به كار تأليف اين كتاب عظيم شدم … و نام آن را نهج البلاغة نهادم.

چرا نهج البلاغه

اينكه چرا سيد رضى نام كتاب خويش را نهج البلاغه (روش بلاغت) گذاشته است از مقدمه كتاب بخوبى روشن مى‏شود.سيد رضى، كه خود اديب و شاعرى توانا است، چون اعجاز امير المؤمنين عليه السلام را در زمينه بلاغت و فصاحت ديد با جمع آورى اين كتاب عظمت امير المؤمنين عليه السلام را در اين فضيلت، علاوه بر فضيلتهاى فراوان ديگر، به اثبات رساند.

او با اين كتاب اثبات كرد كه، تنها پرچمدار و يكه تاز ميدانهاى سياست و جنگ و زهد و عبادت و اولين مسلمان و بالاترين مسلمان، در زمينه ادب و سخنورى نيز به بالاترين درجات آن رسيده و در مقامى است كه هيچ انسان ديگرى به آن حد از اعجاز نرسيده است. البته در اين بين حساب پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه على عليه السلام نفس اوست، از ديگران جداست.پس چون سيد رضى هدفش اثبات اين زمينه از فضائل امير المؤمنين عليه السلام بود نام كتاب خويش را «نهج البلاغة» نهاد.بخاطر رعايت اين جنبه است كه سيد رضى هيچ گونه ترتيب موضوعى براى نهج البلاغه قرار نداده است. همچنين در ذكر خطبه‏ها و نامه‏ها در بسيارى موارد تقطيع نموده و تنها مقدارى از خطبه‏ها را كه بيشتر توجه او را به خود جلب كرده، آورده است.

روش سيد رضى‏

سيد رضى در جمع آورى سخنان على عليه السلام روشى مخصوص به خود داشته است و آن اينكه:سيد رضى بناى نوشتن و جمع آورى مجموع سخنان على عليه السلام را نداشته، به همين جهت، از بين منابع فراوانى كه داشته قسمتهايى را گلچين نموده است.او خود نيز در مقدمه كتاب به اين نكته اشاره كرده كه آنچه مى‏آورد مختار و انتخاب شده‏هايى از كلمات و نامه‏هاى آن حضرت است.

سخنان حضرت‏

برخى چنين پنداشته‏اند كه سخنان امير مؤمنان على عليه السلام تنها حجمى معادل نهج البلاغه دارد يا خطبه‏ها و نامه‏هاى آن حضرت را منحصر در همان تعداد نموده‏اند در حالى كه چنين نيست. مسعودى كه حدود يكصد سال قبل از سيد رضى مى‏زيسته، در «مروج الذهب» مى‏گويد: هم اكنون چهار صد و هشتاد و اندى خطبه از على عليه السلام در دست مردم است. آمدی د ر«غرر الحكم» پانزده هزار كلمه قصار از امير المؤمنين عليه السلام نقل كرده است در حالى كه كلمات قصار نهج البلاغه ۴۸۰ كلمه است.كتب فراوان ديگرى نيز پيرامون كلمات آن حضرت تحرير شده مانند تحف العقول، روضة الواعظين و… كه بيش از يكصد و اندى كتاب قبل از نهج البلاغه خطبه‏هاى امير المؤمنين عليه السلام را جمع كرده‏اند.

ترتيب نهج البلاغه‏

نهج البلاغه داراى سه محور اصلى است:

خطبه‏ها:

شامل ۲۳۹ خطبه است

نامه‏ها:

شامل ۷۹ نامه است و تقريباً تمام آنها در زمان خلافت آن حضرت نوشته شده است.

كلمات قصار:

شامل ۴۸۰ كلمه است و از حيث موضوعات بسيار متنوع مى‏باشند.

منابع نهج البلاغه‏

سيد رضى در تأليف نهج البلاغه از كتابخانه شخصى خود و كتابخانه‏هاى بزرگ سيد مرتضى و بيت الحكمة بغداد و ديگر كتابخانه‏هاى موجود استفاده كرده است. گرچه خود سيد رضى جز در مواردى اندك نام منابع خويش را در متن كتاب ذكر نكرده، اما آنچه از منابع مورد استفاده او به دست آمده در كتب شرح نهج البلاغه به طور مفصل بيان شده است.

از جمله اين منابع است: البيان و التبيين از جاحظ؛ المقتضب، از مجرد؛ مغازى، سعيد بن يحيى اموى؛ الجمل، واقدى؛ المقامات في مناقب أمير المؤمنين عليه السلام، ابو جعفر اسكافى؛ تاريخ طبرى و…

اسناد نهج البلاغه‏

اشكالى كه از ديرباز به نهج البلاغه مى‏كردند اين بود كه سيد رضى سندهاى روايات خويش را حذف كرده بنابر اين، اين كتاب از نظر علمى اعتبار چندانى ندارد و تنها در حد يك كتاب ادبيات مى‏توان از آن بهره جست.

با توجه به اين اشكال از قرنها قبل بزرگان علما در صدد جمع آورى مصادر نقل سيد رضى بوده‏اند و خطبه‏ها و نامه‏ها و كلمات قصار نهج البلاغه را از منابعى قبل از سيد رضى جمع آورى كرده‏اند.

هم اكنون چندين جلد كتاب موجود است كه تمام منقولات سيد رضى را با ذكر طرق گوناگون مسندا نقل كرده‏اند. در بعضى موارد نيز براى يك خطبه دهها سند و منبع آورده‏اند كه تفصيل آن را مى‏توانيد در كتب مذكور بيابيد. از جمله كتب مصادر نهج البلاغه مى‏توان به عناوين زير اشاره نمود:

۱. مصادر نهج البلاغة و أسانيده از سيد عبد الزهراء حسينى‏

۲. مدارك نهج البلاغة از هادى كاشف الغطاء

۳. مصادر نهج البلاغة از سيد هبة الدين شهرستانى‏

۴. اسناد و مدارك نهج البلاغه( فارسى)، از محمد دشتى و دهها عنوان ديگر در اين زمينه.

شرح‏

پيرامون اين كتاب شريف شرحهاى فراوان نگاشته شده و برخى بزرگان كتابهايى براى فهرست اسامى شرحهاى نهج البلاغه نوشته‏اند. از جمله شيخ حسين جمعه در كتاب« شروح نهج البلاغه» ۲۱۰ شرح نام برده و آقاى رضا استادى در كتابنامه نهج البلاغه نام ۳۷۰ شرح را ذكر كرده است ( همراه با ترجمه).علاوه بر اهميت و اعتبار اين كتاب شريف، صعوبت و سختى درك آن نيز نياز آن را به شرح بيشتر كرده است.

معروفترين شروح نهج البلاغه عبارتند از:

۱. شرح ابن ميثم بحرانى متوفاى ۶۷۹ هجرى‏

۲. معارج نهج البلاغه ظهیرالدین بیهقی متوفای ۴۹۹ هجری

۳. شرح ابن ابى الحديد معتزلى متوفاى حدود ۶۵۵ هجرى‏

۴. شرح شيخ محمد عبده، متوفاى ۱۳۲۳ هجرى( مفتى مصر در آن زمان)

۵. شرح علامه محمد تقى جعفرى( معاصر)

۶. منهاج البراعة از قطب الدين راوندى، متوفاى ۵۷۳ هجرى‏

۷. شرح فخر رازى مفسر بزرگ اهل تسنن، متوفاى ۶۰۶ هجرى

‏۸. حدایق الحقایق قطب الدین کیدری قرن ششم

۹. بهج الصباغه علامه شوشتری ۱۴۱۵

۱۰. فی ظلال نهج البلاغه محمد جواد مغنیه ۱۴۰۰

مستدركات‏

براى «نهج البلاغه» به لحاظ اهميتى كه در نظر بزرگان داشته، چندين كتاب به عنوان مستدرك نهج البلاغه نوشته شده است.انگيزه نوشتن مستدرك براى يك كتاب آن است كه ترتيب و حجم كتاب هيچ تغييرى نكند و اعتبار و مقبوليت و شهرت آن آسيب نبيند و در عين حال آنچه مربوط به موضوع كتاب است و در آن كتاب نيامده در كتابى ديگر ضميمه گردد.

از جمله مستدركات نهج البلاغه است:

۱. مستدرك نهج البلاغة از هادى كاشف الغطاء

۲. نهج السعادة در ۸ جلد از محمد باقر محمودى‏

۳. غرر الحكم و درر الكلم از آمدى‏

۴. التذييل از اسماعيل حلبى‏

۵. ملحق نهج البلاغة از احمد بن يحيى و…

ترجمه‏

نهج البلاغه كتابى است كه به جهت فصاحت و بلاغت بالاى آن بسيارى از عرب زبانان هم از درك مفاهيم آن عاجزند چه رسد به غير عربها، به همين جهت به زبانهاى مختلف ترجمه‏هاى فراوان شده است. ترجمه‏هاى فارسى نهج البلاغه حدود ۳۰ عنوان است كه از قرنهاى قبل تا بحال به فراخور حال منتشر شده‏اند.

از جمله معروفترين ترجمه‏هاى فارسى نهج البلاغه در عصر حاضر عبارتند از:

۱. ترجمه فيض الاسلام‏

۲. ترجمه‏اى توسط آقاى مبشرى‏

۳. ترجمه عبدالمحمد آیتی

۴. ترجمه جواد فاضل

۵. ترجمه میرزا خلیل کمره ای

۶. ترجمه محمد علی شرقی

۷. ترجمه آيت اللّه مكارم شيرازى‏

۸. ترجمه علامه محمد تقى جعفرى‏

۹. ترجمه دكتر شهيدى( تقريبا جديدترين ترجمه اين كتاب است)

۱۰. ترجمه آقاى مصطفى زمانى و…

كتب موضوعات‏

از كارهاى بسيار ارزشمندى كه پيرامون اين كتاب عظيم شده استخراج موضوعات و چينش مطالب كتاب بر اساس موضوعى است. در اين زمينه نيز بزرگانى از شيعه و غير شيعه دست به قلم برده‏اند كه برخى تنها موضوعات را ليست نموده و آدرس داده‏اند، برخى ديگر موضوعاتى كلى انتخاب نموده‏اند و در ضمن تقسيم موضوعى، شرح و توضيحى نيز بر مطالب نوشته‏اند.

از كتب موضوعات نهج البلاغه است:

۱. نهج الصباغة از علامه تسترى، كه ۶۷ موضوع كلى انتخاب كرده و پيرامون هر يك شرح و تفسيرى هم نوشته است.

۲. الدليل، از على انصاريان با يكصد موضوع‏

۳. الهادى، از آيت اللّه مشكينى كه ۶۲۵ موضوع انتخاب نموده است.

۴. تصنيف نهج البلاغة از لبيب بيضون با ۴۲۵ موضوع‏

۵. الكاشف از دكتر مصطفوى‏

۶. المعجم المفهرس از محمد دشتى كه در ضمن كار معجم نويسى ۴۵۶۰۰ موضوع و تيتر بر كلمات امير مؤمنان عليه السلام زده است.

نسخه‏هاى خطى‏

كتاب شريف نهج البلاغه از غنى‏ترين منابع اسلامى از حيث نسخه‏هاى خطى است. نسخه‏هاى اين كتاب از عصر مؤلف در قرن پنجم هجرى تا كنون بصورت پيوسته موجود است. در كتابخانه‏هاى مختلف بيش از ۱۳۰ نسخه خطى معتبر از نهج البلاغه يافت شده از جمله:

۱. نسخه‏اى مربوط به سال ۴۲۱ هجرى در كتابخانه آيت الله حسن زاده آملى.

۲. نسخه‏اى از سال ۴۸۵ هجرى متعلق به علامه سيد محمد على روضاتى.

۳. نسخه‏اى مربوط به سال ۴۸۳ هجرى كه با نسخه حسن بن يعقوب نيشابورى مقابله شده است.

و نسخه‏هاى فراوانى در كتابخانه‏هاى آستان قدس رضوى عليه السلام و كتابخانه آيت اللّه مرعشى نجفى در قم و…